মুছলমান শাসনকালৰ শিক্ষা ব্যৱস্থা : এক সংক্ষিপ্ত বিৱৰণ। The Education System during the Muslim Rule: A short Overview.
ভাৰতবৰ্ষত মুছলমান শাসন, বিশেষকৈ দিল্লী চুলতানি বা পাঠানসকলৰ ১২০৬ চনৰ পৰা ১৫২৬ চনলৈ আৰু মোগল সাম্ৰাজ্যৰ ১৫২৬ চনৰ পৰা ১৮৫৭ চনলৈ কালছোৱাত শিক্ষা ব্যৱস্থাই এক স্বকীয় ৰূপ লৈছিল। ইছলামিক আদৰ্শৰ প্ৰভাৱত গঢ় লোৱা এই ব্যৱস্থাৰ মুখ্য বৈশিষ্ট্যসমূহ তলত সংক্ষিপ্ত ৰূপত বৰ্ণনা কৰা হ'ল:
১. শিক্ষাৰ আদৰ্শ আৰু বৈশিষ্ট্য :
ক) ধৰ্মীয় ভেটি : শিক্ষাৰ প্ৰাথমিক উদ্দেশ্য আছিল
ইছলামিক জ্ঞানৰ প্ৰচাৰ আৰু প্ৰসাৰ। কোৰান, হাদিছ (নবী মুহাম্মাদ) ৰ বাণী আৰু কাৰ্য্য , ফিক্হ (ইছলামিক আইন), তৌহিদ (ঈশ্বৰতত্ত্ব) আদি শিকোৱাটো মুখ্য আছিল। ধৰ্মীয় নেতা (উলেমা), ক্বাৰী (কোৰান পাঠ কৰাজনক ক্কাৰী বোলা হয়), মুফতি (আইনবিদ) আদি গঢ়ি তোলাই আছিল মুখ্য লক্ষ্য।
খ) চৰকাৰী আৰু প্ৰশাসনিক প্ৰয়োজন: সাম্ৰাজ্য চলোৱাৰ বাবে প্ৰয়োজন হোৱা দক্ষ প্ৰশাসক, আমোলা (কৰ্মচাৰী), সেনাধ্যক্ষ, লেখক (কাতিব), পণ্ডিত আদিক সাজু কৰাটোও এক গুৰুত্বপূৰ্ণ উদ্দেশ্য আছিল। ভাষা (পাৰ্চী, আৰবী), সাহিত্য, ইতিহাস, ভূগোল, ৰাজনীতি আদি বিষয় ইয়াৰ অন্তৰ্ভুক্ত আছিল।
ই) ব্যক্তিগত বিকাশ: যুক্তি, নৈতিকতা, চৰিত্ৰ গঠন, সামাজিক দায়িত্ববোধৰ বিকাশ আদিৰ ওপৰতো গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হৈছিল। চুফীবাদৰ (ইছলামিক ৰহস্যবাদ) প্ৰভাৱত আধ্যাত্মিক বিকাশৰ ধাৰণাও জনপ্ৰিয় আছিল।
ঘ) ব্যৱহাৰিক শিক্ষা: চিকিৎসা বিদ্যা , জ্যোতিষ শাস্ত্ৰ, গণিত, ভূগোল, স্থাপত্যকলা, শিল্পকলা আদিৰ দৰে ব্যৱহাৰিক জ্ঞানকো উৎসাহিত কৰা হৈছিল । তদুপৰি চিত্ৰকলা, সংগীত আদিৰ ক্ষেত্ৰতো বিশেষকৈ মোগল যুগত উৎসাহিত কৰা হৈছিল।
ঙ) সহিষ্ণুতা আৰু সংমিশ্ৰণ :বিশেষকৈ মোগল যুগত আকবৰৰ দৰে সম্ৰাটসকলে এক ধৰ্মনিৰপেক্ষ আৰু সমন্বয়বাদী শিক্ষাৰ ধাৰণা আগবঢ়াইছিল। ফতেহপুৰ চিক্ৰিৰ 'ইবাদত খানা'ৰ দৰে স্থানত বিভিন্ন ধৰ্মৰ পণ্ডিতসকলৰ মাজত আলোচনা হৈছিল। সংস্কৃত আদি ভাৰতীয় ভাষা আৰু দৰ্শনৰ অধ্যয়নকো পৃষ্ঠপোষকতা কৰা হৈছিল।
২. শিক্ষাৰ সংগঠন আৰু অৰ্থনীতি : সেই সময়ত শিক্ষা ব্যৱস্থা কেনেধৰণৰ আছিল আৰু ধনৰ উৎস কি আছিল সেই সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা হৈছে।
ক)প্ৰাথমিক শিক্ষা (মুক্তাব): গাঁৱে-ভূঞে, পৰিয়াল সমূহৰ অঞ্চল(মহল্লা) ত স্থাপন কৰা হৈছিল শিক্ষালয়। ইয়াত শিশুসকলে আৰবী লিপি, কোৰানৰ আয়াত, প্ৰাথমিক গণিত, ধৰ্মীয় নীতি-নিয়ম আদি শিকিছিল। এই শিক্ষা প্ৰায়ে স্থানীয় মছজিদৰ লগতো সংলগ্ন হৈ আছিল।
খ) উচ্চ শিক্ষা (মাদ্ৰাছা): দিল্লী, আগ্রা, লাহোৰ, জৌনপুৰ চহৰসমূহত উচ্চ শিক্ষাৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছিল। ইয়াত ধৰ্মশাস্ত্ৰ, দৰ্শন, আইন, যুক্তিবিদ্যা, সাহিত্য, গণিত, জ্যোতিষ, চিকিৎসা আদি উচ্চতৰ বিষয় শিকোৱা হৈছিল। বিখ্যাত মাদ্ৰাছাসমূহ আছিল দাৰ-উল-বাকা (ফতেহপুৰ চিক্ৰি), মাদ্ৰাছা-ই-ৰহিমিয়া (দিল্লী) আদি।
৩. অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থা:
ক)ৰাজকীয় পৃষ্ঠপোষকতা: সম্ৰাট, চুলতান আৰু উচ্চপদস্থ চৰকাৰী বিষয়াসকলে মাদ্ৰাছা স্থাপন আৰু চলোৱাৰ বাবে ডাঙৰ ডাঙৰ ধন-সম্পত্তি দান কৰিছিল। এইবোৰক ৱাকফ (ধৰ্মীয় অনুষ্ঠানলৈ স্থায়ী দান) বুলি কোৱা হৈছিল। ৱাক্ফৰ জৰিয়তে হোৱা অৱদানৰ পৰা শিক্ষানুষ্ঠানৰ খৰচ চলিছিল।
খ) সামাজিক দান: ধনী ব্যক্তি, বণিক, চাহাবা সকলেও মুক্তাব আৰু মাদ্ৰাছাত পৃষ্ঠপোষকতা কৰিছিল।
গ) বিনামূলীয়া বা নামমূলীয়া : বহুতে শিক্ষা বিনামূলীয়াকৈ বা নাম মাত্ৰ হাৰত লাভ কৰিছিল। মাদ্ৰাছাসমূহত থকা, খোৱা আৰু পঢ়া-শুনাৰ বিনিময়ত শিক্ষাৰ্থীসকলে প্ৰায়ে সেৱা আগবঢ়াইছিল বা সামান্য ফিজ দিছিল।
ঘ) শিক্ষকৰ জীৱিকা: শিক্ষকসকলে (মৌলবী, মৌলানা) সাধাৰণতে ৱাক্ফৰ পৰা পোৱা আয়, ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ পৰা পোৱা ফিজৰ (হাদিয়া), বা আন কাম-কাজৰ জৰিয়তে উপাৰ্জন হোৱা ধন লাভ কৰি জীৱন নিৰ্বাহ কৰিছিল।
৪. পাঠ্যক্ৰম, পদ্ধতি আৰু শিক্ষক-শিক্ষাৰ্থী সম্পৰ্ক: মাদ্ৰাছাত প্ৰকৃততে কি শিকাইছিল, কেনেকৈ শিকাইছিল আৰু সম্পৰ্ক কেনেকুৱা আছিল সেই সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা হৈছে।
ক) পাঠ্যক্ৰম: পাঠ্যক্ৰম আছিল ধৰ্মীয় বিষয়ৰ সৈতে জড়িত। কোৰান, হাদিছ, ফিক্হ (ইছলামিক আইন), তফছিৰ (কোৰানৰ ব্যাখ্যা), কালাম (ইছলামিক দৰ্শন) আদি বিষয়বস্তুৰ ওপৰত শিক্ষা প্ৰদান কৰা হৈছিল।
খ) ভাষা আৰু সাহিত্য: আৰবী (ধৰ্মীয় ভাষা), পাৰ্চী (ৰাজকীয় আৰু সাহিত্যিক ভাষা), কেতিয়াবা সংস্কৃত, স্থানীয় ভাষা (যেনে হিন্দী/উৰ্দুৰ আদি ৰূপ) আদি ভাষাত শিক্ষা গ্ৰহণ কৰিবলগীয়া হৈছিল। উল্লেখযোগ্য যে পাৰ্চী কবিতা আৰু গদ্যৰ ওপৰত বিশেষভাৱে গুৰুত্বও দিয়া হৈছিল।
গ) দৰ্শন আৰু যুক্তিবিদ্যা: গ্ৰীক দৰ্শন বিশেষকৈ এৰিষ্টটল , ইছলামিক দৰ্শন, যুক্তিবিদ্যা আদিৰ সম্পৰ্কেও শিকোৱা হৈছিল।
ঘ) বৈজ্ঞানিক বিষয় : গণিতৰ ক্ষেত্ৰত বীজগণিত, জ্যামিতি , জ্যোতিষশাস্ত্ৰ (জ্যোতিবিদ্যাৰ লগত মিশ্ৰিত), ভূগোল, চিকিৎসাবিজ্ঞান , প্ৰাকৃতিক বিজ্ঞান আদিক বৈজ্ঞানিক বিষয় হিচাপে শিক্ষা ব্যৱস্থাত অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছিল।
ঙ) ব্যৱহাৰিক কলা: ৰাজকীয় পৃষ্ঠপোষকতাত স্থাপত্যকলা, চিত্ৰকলা (বিশেষকৈ মোগল চিত্ৰকলা), সংগীত আদিৰো শিক্ষা দিয়া হৈছিল।
৫. শিক্ষণ পদ্ধতি:
ক) শিক্ষণ পদ্ধতি মৌখিক আৰু স্মৃতিনিৰ্ভৰ আছিল । মুখস্থ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত বেছি গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল । বিশেষকৈ ধৰ্মীয় গ্ৰন্থ আৰু কবিতা সমূহ মুখস্থ কৰিব লগা হৈছিল।
খ) শিক্ষা ব্যাখ্যামূলক আছিল। শিক্ষকে গ্ৰন্থৰ অৰ্থ আৰু তাৎপৰ্য্য ব্যাখ্যা কৰি শিক্ষাৰ্থীসকলক বুজাব লগীয়া হৈছিল।
গ) প্ৰশ্নোত্তৰ আৰু আলোচনা পদ্ধতিৰ জৰিয়তে শিক্ষা প্ৰদান কৰা হৈছিল। শিক্ষাৰ্থীয়ে শিক্ষকক প্ৰশ্ন সুধিব পাৰিছিল আৰু জটিল বিষয়ত বিতৰ্ক হৈছিল।
ঘ) গৱেষণা আৰু টোকা লিখাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল। শিক্ষাৰ্থীয়ে নিজে অধ্যয়ন কৰি টোকা লিখিব লগা হৈছিল।
ঙ) ব্যক্তিগত মনোযোগ বৃদ্ধিৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল। শিক্ষক-শিক্ষাৰ্থীৰ অনুপাত কম আছিল, সেয়েহে শিক্ষকে প্ৰায়ে ব্যক্তিগতভাৱে শিকাব পাৰিছিল। সেয়ে ব্যক্তিগত মনোযোগ বৃদ্ধি ঘটাত সহায়ক হৈছিল।
৬. শিক্ষক আৰু শিক্ষাৰ্থীৰ মাজৰ সম্পৰ্ক:
ক) গুৰু-শিষ্যৰ সম্পৰ্কটো আছিল অতি গভীৰ, শ্ৰদ্ধাপূৰ্ণ আৰু ব্যক্তিগত। শিক্ষক আৰু শিক্ষাৰ্থীৰ বাবে আধ্যাত্মিক জ্ঞান আছিল জৰুৰী । গুৰু বা মৌলবী বা মৌলানা সকলে ধৰ্মীয় জ্ঞান প্ৰদান কৰিছিল।
খ) সন্মান আৰু আনুগত্য: শিক্ষাৰ্থীয়ে শিক্ষকক অগাধ সন্মান কৰিছিল আৰু তেওঁলোকৰ আদেশ মানি চলিছিল। শিক্ষকে শিক্ষাৰ্থীক তেওঁৰ সন্তানৰ দৰে জ্ঞান কৰিছিল।
গ) আবাসিক ব্যৱস্থা: বহু মাদ্ৰাছাত শিক্ষক-শিক্ষাৰ্থী একেটা চৌহদতে (হোষ্টেলত) বাস কৰিছিল, যাৰ ফলত সম্পৰ্কটো আৰু ঘনিষ্ঠ হৈছিল।
৭. মহিলাৰ শিক্ষা: শিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত মহিলা সকলৰ অধিকাৰ সীমিত আছিল। পুৰুষৰ পৰা পৃথকীকৰণ ৰীতি-নীতিৰ বাবে মহিলা সকল বাহিৰত শিক্ষা গ্ৰহণ কৰিবলৈ সুবিধা পোৱা নাছিল। তলত আলোচনা কৰা হৈছে।
ক) সীমাবদ্ধ সুযোগ: সাধাৰণতে, মুছলমান মহিলাৰ শিক্ষাৰ সুযোগ বেছি সীমিত আছিল। সমাজত প্ৰচলিত ৰীতি-নীতি আৰু "পৰ্দা" (পুৰুষৰ পৰা পৃথকীকৰণ) প্ৰথাই তেওঁলোকৰ বাহিৰত শিক্ষা গ্ৰহণত বাধা আনি দিছিল।
খ)ঘৰুৱা শিক্ষা: বেছিভাগ ক্ষেত্ৰত মহিলাই শিক্ষা গ্ৰহণ কৰিছিল ঘৰৰ ভিতৰত । তেওঁলোকে প্ৰায়ে পৰিয়ালৰ পুৰুষ সদস্য (দেউতাক, ভাতৃ, স্বামী) বা ঘৰুৱা মহিলা শিক্ষয়িত্ৰীৰ পৰা ধৰ্মীয় জ্ঞান (কোৰান, ধৰ্মীয় কৰ্তব্য), ঘৰুৱা কাম-কাজ, সূতা কটা, সূচী কাম, সংগীত, আৰু কেতিয়াবা প্ৰাথমিক লিখা-পঢ়া শিকিছিল।
গ) ৰাজকীয় আৰু অভিজাত মহিলা: ৰাজকীয় পৰিয়াল আৰু অভিজাত ঘৰৰ ছোৱালীসকলৰ বাবে শিক্ষাৰ সুযোগ অপেক্ষাকৃতভাৱে ভাল আছিল। তেওঁলোকে ঘৰতে গুৰু নিযুক্তি দি ধৰ্মশাস্ত্ৰ, সাহিত্য (পাৰ্চী, উৰ্দু), সংগীত, চিত্ৰকলা, ইতিহাস আদি শিকিছিল। কিছুমান গুণৱতী মহিলাই সাহিত্য ৰচনা, চিত্ৰকলা আদিৰ ক্ষেত্ৰত খ্যাতিও অৰ্জন কৰিছিল । উদাহৰণস্বৰূপে মোগল ৰাজকন্যা জাহানাৰা বেগম, গুলবদন বেগম , চিত্ৰশিল্পী চাহজাদী চেহৰুননেছা আদিৰ নাম ল'ব পাৰি।
ঘ) চুফী কেন্দ্ৰ: কিছুমান চুফী দৰগাহ বা আধ্যাত্মিক কেন্দ্ৰত মহিলাসকলে ধৰ্মীয় আৰু আধ্যাত্মিক শিক্ষা গ্ৰহণ কৰিব পাৰিছিল, কিন্তু ইয়াৰ পৰিসৰো সীমিত আছিল।
ঙ) অধিকাৰৰ অভাৱ: সাধাৰণতে, মহিলাসকলে মাদ্ৰাছাত নামভৰ্তি কৰিব পৰা নাছিল বা ৰাজহুৱাভাৱে উচ্চ শিক্ষা গ্ৰহণ কৰিবলৈ উৎসাহিত কৰা হোৱা নাছিল।
উপসংহাৰ: মুছলমান শাসনকালত (পাঠান আৰু মোগল) শিক্ষা ব্যৱস্থাই ইছলামিক ধৰ্মীয় আদৰ্শৰ প্ৰভাৱত গঢ় লৈছিল যদিও ইয়াৰ ভিতৰত ব্যৱহাৰিক জ্ঞান, চৰকাৰী প্ৰয়োজন আৰু বিশেষকৈ মোগল যুগত ধৰ্মনিৰপেক্ষ বিষয়ৰো স্থান আছিল। মুক্তাব আৰু মাদ্ৰাছাৰ জৰিয়তে সংগঠিত এই শিক্ষা ব্যৱস্থা ৰাজকীয় আৰু সামাজিক দান (ৱাক্ফ)ৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল আছিল। শিক্ষণ পদ্ধতি মৌখিক, ব্যাখ্যামূলক আৰু আলোচনামূলক আছিল আৰু শিক্ষক-শিক্ষাৰ্থী সম্পৰ্ক গভীৰ আৰু শ্ৰদ্ধাপূৰ্ণ আছিল। মহিলাৰ শিক্ষা প্ৰধানতঃ ঘৰুৱা পৰ্য্যায়ত সীমিত আছিল যদিও ৰাজকীয় আৰু অভিজাত মহিলাসকলে ভাল সুযোগ-সুবিধা পাইছিল। এই কালছোৱাই ভাৰতীয় শিক্ষা জগতত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ অধ্যায়ৰ সৃষ্টি কৰিছিল।
🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹
OOO post
ReplyDelete